Байгалийн үзэсгэлэнт газрууд

   Тус сум нь далайн түвшнээс дээш 1500-2548 с өндөрт өргөгдсөн Дулаанханы Цагаан асга, Пэрэнлэйлхүндэв, Жаргалант, Төрийн магнай, Баянзүрх, Хуштын овон, Улаан сэрвэн, Чингэстэй, Баясгалант хайрхан зэрэг хөвч сарьдаг уулс бүхий байгалийн үзэсгэлэн цогцоор бүрдсэн нутаг юм.

    Эмээл хад, Тугалга толгой, Бугат,  Бух чулуу, Чингэстэй, Хүүш цохио, Дөрөө хангинадаг зэрэг домогт газар, Цагаан асгын гөрөөчийн агуй, Шувуухайн хүн чулуу, Гурван харганын Өөлдийн агуй, Их Улиастайн Тулгатын чулуу, Чулуун хороотын зурагт чулуу, хоолойн амны хүн чулуу, Сөдөтийн амны хүн чулуу, адгийн Жинст чулуу зэрэг түүх дурсгалын газартай.

       Мөн Дулаанхан уул, Гялгарын хясаа, Ёлын хясаа, Салхитын хясаа, Эмээл хад, Зонхов, Цагаан боргио, Ханан хад, ёлын агуй  зэрэг байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн олон газар байдгийг дурьдаад баршгүй.

          Эдгээрээс зарим үзэсгэлэнт газар, түүх, дурсгал, домогт газруудыг товч танилцуулбал:

          Дулаанхан уул:

     Сумын төвийн урд олон үе дамжин “Баян буурал Дулаанхан минь” хэмээн сүлдлэн тахиж, шүтэн залбирч ирсэн магнаг цэнхэр, өндөр уул бий.

     Эрт дээр цагт энэ уул хүйтэн хайрхан нэртэй байсэн гэнэ. Нутаг хошууныхаа уул, усыг шинжүүлэхээр зартай мэргэн зурхайч, цуутай үзмэрч ламыг урин залжээ. “Танай нутагт ховор эрдэнэс баялаг бүхнийг өөртөө цогцлоосон үзэсгэлэнт сайхан уул байна. Орой дээрээ хангарьдын суудалтай, бас тэнгэрийн савдагтай уул юм. “Энэ хайрханыг Дулаан хан” гэж нэрлэвээс зохилтой гэжээ.  Түүнээс хойш  Дулаанхан нэртэй болж нутаг хошуугаарай сүслэн тахиж орой дээр нь овоо босгож шүлэг, магтаал, ерөөл дуундаа мөнхлөн магтсаар иржээ.

           Гялгарын хясаа- Хоолт багийн нутаг Элгэтийн адагт оршдог. Сумаас 40 км зайтай, өргөн нь 42 м, өндөр нь 66 м, элгэн, толигор үзэсгэлэнт гялгар хясаа юм.

Ёлын хясаа: Хоолт багт оршдог. Сумаас 90 км зайтай урт нь 200 м, өндөр нь 95 м өндөр хясаа /тус хясааг үхрийн мялзан өвчнөөс хамгаалах домтой гэж хууччуул ярьдаг бөгөөд тус хясааны ойролцоо байгаа үхэр мал элдэв өвчнөөр өвчлөх нь бага гэж малчид ярьдаг/

Пэрэнлэйлхүндэв уул- Эрт үед хошуу наадам хийдэг байсан. Сумаас 70 км зайд оршдог. Зохиолч Д.Гүррагчаагийн өгүүлснээр “Пэрэнлэйлхүндэв гэж гал элэгнээсээ тулах Баянжаргалант, ар биенээсээ түших Арцан таргилын дөш хэмээх хоёр уулын дундаас ассан галын дөл мэт асар тэнгэрт сугарч гарсан шиг болоод орой зулай нь хурын улиралд үргэлжид манан будантай хөвчилдсөн, доод бие, бэл хормойгоор нь хад асга, халил ганга үргэлжилсэн, мандал шиг гурван үетэй төгс үзэсгэлэнд сүрлэг сайхан хайрхан. …Хамба гэгээнтэн түүнийг хошууны тахилгат уул овоо болгохоор богдод айлтгасанд Пэрэнлэйлхүндэв буюу “Үйлс өөсөөн бүтэх” хэмээн нэр хайрласнаар жилд нэг удаа зуны адаг сард тахих болжээ” гэжээ.

Салхитын хясаа: Хоолт багт сумаас 80 км зайд оршдог. 25 м-ийн өндөртэй:

    Зонхов: Асайт багийн Хөеөт гэх газар байдаг. Нутгийн иргэд жил бүр тус газрыг тахиж наадам хийдэг түүхэн дурсгал бүхий газар юм.

Жинст чулуу- Хоолт багийн Сөдөтийн адагт оршдог. Сумын төвөөс 80 км зайтай баруун хойд зүгт байдаг, Байгалийн унаган тогтцоор оршдог. Өндөр нь 7м, үзэсгэлэнт хад юм /Унаад ирчмээр/

Эмээл хад:

Асайт багийн Даагын голд Богоч, Улаан өвөр хэмээх араараа ой мод, өврөөрөө хаялга чулуу ихтэй үргэлжилсэн урт нуруу байдгийг хөшиг гэнэ. Түүний хормой дор талбиухан дэвсэг бий. Дэвсгийн төв хэсэгт зөв тавьсан эмээл мэт ганц улаан хад бий. Түүнийг нутгийнхан “Эмээл хад” гэх бөгөөд хэзээнээс нааш малд явсан хүүхдүүд унаж тоглосоор иржээ. Эмээл хадыг бурхнаас бүтээж, энэ нутгийнханд бэлэг болгон илгээсэн гэдэг домог яриа бий. Эмээл хаднаас улбаалаад Жаргалант сумынхан эрт дээр үеэс эмээл мод сайн хийдэг болсон бөгөөд, түүний өнгийг дагуулан өөрсдийн хийсэн эмээл модоо хондон улбар өнгөөр буддаг болсон юм гэдэг.

Сүг зураг: Хоолт багийн Бугат гэдэг газар оршдог. Хадан дээр цохисон амьтны хэлбэртэй сүг зургууд оршдог. Өндөр нь 5м, өргөн нь 6м. Сумаас 110 км зайд оршдог. /Иргэн Ванчинсүрэн хариуцаж байдаг/

Бичлэг:

Ханан хад:

       Асайт багийн Ханан хад нь байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий хад бөгөөд  уртаашаа 500 гаруй метр, өндөр нь 20 гаруй метр, өргөн нь 2-4 м.

         Бичлэг

Цагаан боргио-Хоолт багийн Хөх хад гэх газар байдаг. Сумын төвөөс 80 орчим км зайтай.